Gwyddeleg yw un o'r ieithoedd ysgrifenedig hynaf a mwyaf hanesyddol yn y byd. Mae'r dystiolaeth gynharaf ohoni i'w gweld ar gerrig Ogam o'r 5ed ganrif. Erbyn gellir dod o hyd i Wyddeleg mewn mwy na 4,500 o lyfrau, ar y teledu, ar y radio, yn y papurau newydd, cylchgronau ac ar y rhyngrwyd. Ni allwn fod yn sicr pryd y daeth y Wyddeleg i Iwerddon gyntaf, ond mae llawer o ysgolheigion yn credu ei bod yma dros 2,500 o flynyddoedd yn ôl. Roedd ieithoedd eraill yn cael eu siarad yma cyn y Wyddeleg ond, erbyn 500AD, roedd Gwyddeleg yn cael ei siarad ledled Iwerddon ac yn ymledu trwy'r Alban, arfordir gorllewinol Prydain ac Ynys Manaw.

Yn y flwyddyn 1893, sefydlodd Dubhghlas de hÍde, Eoin Mac Néill, y Tad Eoghan Ó Gramhnaigh ac eraill Conradh na Gaeilge, neu'r Gynghrair Aeleg. Ymhen dwy flynedd roeddent wedi llwyddo i greu mudiad torfol i gefnogi’r Wyddeleg. Gweithiwyd i ddod â gramadeg yr iaith ysgrifenedig i fod yn unol â'r iaith fodern lafar. Canlyniad yr ymdrechion hyn oedd y Safon Swyddogol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Iwerddon ym 1958.

Yn ôl Cyfrifiad 2011, mae 1.76 miliwn o bobl yng Ngweriniaeth yr Iwerddon yn medru siarad Gwyddeleg. Y Wyddeleg yw iaith y gymuned yn y rhanbarthau Gaeltacht ac mae'r iaith hefyd yn ennill tir mewn ardaloedd y tu hwnt i'r Gaeltacht.

Mae ardaloedd y Gaeltacht yn y saith sir Corc, Donegal, Galway, Kerry, Meath, Mayo a Waterford. Nododd cyfanswm o 63,664 o bobl (3 oed neu drosodd) neu 66.3 y cant o bobl yn ardaloedd y Gaeltacht eu bod yn medru siarad Gwyddeleg yn 2016.

Yn ôl canlyniadau Cyfrifiad 2011, mae gan 11% (184,898) o'r boblogaeth wybodaeth o Wyddeleg, 1% yn uwch na Chyfrifiad 2001. Mae 11% yn gallu deall yr iaith, 6% yn gallu siarad Gwyddeleg a 5% yn gallu darllen ac ysgrifennu Gwyddeleg.

Yn Ne Iwerddon, ar hyn o bryd mae cannoedd o ysgolion cyfrwng Gwyddelig, rhwng yr ysgolion meithrin, ysgolion cynradd a’r ysgolion uwchradd. Yn ôl Gaeloideachas, mae 160 o feithrinfeydd Gwyddelig yn darparu ar gyfer 4,980 o blant, y tu hwnt i'r Gaeltacht, mae 286 o ysgolion cynradd yn darparu ar gyfer 49,822 o ddisgyblion a 78 o ysgolion ôl-gynradd sy'n darparu ar gyfer 15,784 o fyfyrwyr.

Yn y Gogledd, ar hyn o bryd, mae cyfanswm o 92 o ysgolion yn darparu addysg cyfrwng Gwyddelig ar gyfer dros 6000 o ddisgyblion oed meithrin, cynradd ac ôl-gynradd.



Noda Erthygl 8, Cyfansoddiad yr Iwerddon:

Cadarnhaodd Deddf Ieithoedd Swyddogol 2003 hyn mewn deddfwriaeth yn y De. Sefydlwyd Swyddfa'r Comisinéir Teanga (Y Comisiynydd Iaith) o dan y Ddeddf Ieithoedd Swyddogol fel swyddfa statudol, annibynnol sy'n gweithredu fel gwasanaeth ombwdsmon ac fel asiantaeth gydymffurfio.

Yn y Gogledd, addawyd 'cydraddoldeb parch' i'r Wyddeleg o dan Gytundeb Dydd Gwener y Groglith 1998, ac er iddi gael ei chydnabod ymhellach o dan Siarter Ewropeaidd Ieithoedd Rhanbarthol a Lleiafrifol, fel a gadarnhawyd gan Lywodraeth y DG ar gyfer Gwyddeleg yn 2001, roedd yr iaith ar yr ymylon i raddau helaeth yn nhermau cyhoeddus a chyfreithiol. Ym mis Ionawr 2020, yn dilyn ymgyrch hir dan arweiniad y gymuned (a adnabuwyd fel An Dream Dearg), sicrhaodd y Cytundeb 'Degawd Newydd, Dull Newydd' statws cyfreithiol pellach ar gyfer yr iaith yn y Gogledd, a sefydlwyd Comisiynydd Gwyddeleg newydd ar gyfer y rhanbarth. Mae’r ymdrechion yn parhau i gryfhau'r ddeddfwriaeth hon a'i sicrhau yn unol â statws iaith swyddogol gyfreithiol Cymraeg a Gwyddeleg (yn y Weriniaeth).